Normal 0 false false false false RU X-NONE X-NONE

Қуръони Каримни арабчадан бошқа тилга таржима қилиш тарихи илк Ислом даврига бориб тақалади. Манбаларда, саҳоба Салмон ал-Форсий (розияллоҳу анҳу)нинг ватандошлари бўлган форслар «Фотиҳа» сураси таржимасини ёзиб беришини сўраб, унга мактуб йўллайдилар. Форсча таржимани Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га кўрсатиб олгандан сўнг, уларга жўнатиб юборади[1]. Бунга асосан Қуръоннинг илк таржимаси форс тилида қилинган дейиш мумкин.

Туркий халқлар Ислом динини қабул қилиши муносабати билан Қуръони Каримни туркий тилга таржима ва тафсир қилиш зарурати юзага келди. Маълумки, X асрда Қорахонийлар давлатида Ислом дини расман қабул қилинган. Жаҳон қўлёзма фондларида Қуръони Каримнинг 100 га яқин туркий тафсир ва таржима қўлёзма нусхалари сақланмоқда. Манбаларда энг қадимий туркий тафсир сифатида муътазилий Абу Али Муҳаммад ал-Жуббоий ал-Ҳузистоний (ваф. 916 й.)га оид асар зикр этилади, аммо бу тафсир ҳанузгача топилмаган^[2]. Шунингдек, Маҳмуд Замахшарийнинг шогирдларидан Муҳаммад ал-Баққолий ал-Хоразмий (ваф. 1180 й.) баъзи сураларнинг сатр орти таржимасидан иборат «Тарāжим ал-а‘āжим» номли асар яратгани ҳақида маълумотлар учрайди[3].

Сомонийлар ҳукмронлиги (874–999) даврида Мовароуннаҳр уламолари форсча тафсирлар жоизлигига фатво берганлар^[4]. Шунга биноан, 961 – 976 йилларда Бухорода «Тафсҝр аǚ-Ǚабарҝ»нинг форс-тожик тилига илк таржимаси амалга оширилган^[5]. Форс адабиёти тарихи бўйича тадқиқот олиб борган Ч.А.Стори (1888-1967) Абу Жаъфар ат-Табарийнинг (ваф. 923 й.) «Жоми‘ ал-байāн» номли тафсири Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳукмдори Мансур ибн Нуҳ ас-Сомоний (ваф. 977 й.) буйруғи билан Бухоро, Балх, Самарқанд, Исфижоб, Фарғона ва Мовороуннаҳрнинг бошқа шаҳарларига мансуб уламолар илмий гуруҳи томонидан форс тилига таржима қилингани ҳақида маълумот берар экан, шу асосда туркийга ҳам ўгирилган деб келтиради[6]. Унга таянган ҳолда турк олимлари Ф.Кўпрулу (1890 -1966) ва А.Инон (1889 – 1976) Қуръоннинг туркий таржималари 340/950 йилдан эътиборан пайдо бўлгани ҳақидаги фикрни илгари сурадилар[7]. З.В.Тўғон (1890–1970) «Тафсир-и Табарий»нинг форс тилидаги сатр-ораси сўзма-сўз таржимаси асосида туркийга ўгирилгани ҳақида баҳс юритиб, туркийси ҳам форсча билан бир вақтда, мазкур таржимонлар ҳайъати томонидан амалга оширилган, деб ҳисоблайди. Асос сифатида, туркий тилли халқлар истиқомат қиладиган Исфижоб шаҳрига нисбат этилган икки олим ҳам шу ҳайъат таркибида бўлган, деб келтиради[8].

Қуръоннинг ҳозирда мавжуд илк туркий таржима ва тафсирлари сифатида қуйидаги нусхалар кўрсатилади:

Булардан биринчиси «Ўрта Осиё туркий тафсири» ёки «Аноним тафсир» бўлиб, қўлёзмаси 1914 йил Қарши шаҳрида топилган ва 1920 йилда Санкт-Петербургга олиб кетилган[9]. Ҳозирда мазкур қўлёзма Россия Фанлар академияси Санкт-Петербург Шарқ қўлёзмалари институти фондида №197 рақам билан қайд этилган[10]. Қўлёзма 147 варақдан иборат, унда 69 та суранинг таржима ва тафсири сақланган бўлиб, боши ва ўртасидан баъзи қисми йўқолган. Қўлёзма 18-суранинг 4-ояти билан бошланиб, 1–17-суралар тафсири ва 18 суранинг бош қисми йўқолган. Тафсирнинг муаллифи, даври, котиб ва кўчирилган санаси маълум эмас[11]. Қўлёзманинг дастлабки юз саҳифасида оятлардаги ҳар бир сўз остига туркийдаги таржимаси майда настаълиқ хати билан ёзилган. Баъзи сура ва оятлар кенг, айримлари қисқа тафсир қилинган, шунингдек, айрим сура ва оятлар ёзилса ҳам, таржима қилинмаган (75-сура 27-оятдан бошлаб, 76–77-суралар таржимаси йўқ). Сатр-ораси қисмида араб ва форсча сўзлар деярли қўлланмаган. Тафсир қисмида туркий ва форсча таржима ёнма-ён учраб, баъзан туркий ибора форсчада изоҳланса, баъзан оят таржимаси тўлиқ форсчада берилган. Масалан: «Ҳаққо» сураси 19-ояти тафсирида қуйидагича келтирилади: فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ аммо улким берилди битиги сағ ёниндин, яъни мўъмин нома бекашояд, ба-оғози номе бинад «Бисмиллāҳир роңмāнир роңҝм», дўстларини ўзингга ўқиса فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِيهْ бас, айтғай, келинг, ўқинг китобни, тегай. Инҳо аз баҳр-и назм-и рост б-ойид ва бархонид номе-йи маро[12].

В.Бартольд (1869–1930) таржима жараёнида форсча сўз ва ибораларни қўллаш муаллифнинг она тили форс тили бўлганидан дарак беради деб келтиради[13]. Турк олими Ҳ.Зулфиқор В.Бартольд фикрини қувватлаган ҳолда, тафсир муаллифи араб ва форс тилларини яхши билган, она тили туркий бўлган туркий халқ вакили деб ҳисоблайди[14].

«Ўрта Осиё тафсири» яратилган давр ҳақида турли қарашлар мавжуд. Жумладан, туркийшунос Ф.Кўпрулу ёдгорликни нисбатан эртароқ давр X аср охири ва XI аср бошларига, «Қутадғу билиг» билан бир даврга оид деб ҳисобласа, А.Боровков (1904—1962) XII–XIII асрларга оид деган хулосага келган[15]. А.Эртўғон тафсир тили Қорахонийлар ҳукмронлигининг охирги даврларида туркийлар орасида истеъмолда бўлган адабий тил бўлиб, XI асрга оид «Қутадғу билиг» ва XII–XIII асрларга оид «Ҳибат ул-ҳақойиқ» ҳам айнан шу тилда ёзилган, деган хулосага келади^[16]. В.Бартольд эса тафсир тили XIV асрга оид «Қисаси Рабғузий» асари тилига яқин эканини айтиб ўтган^[17]. Ўзбек олими Қ.Маҳмудов обида тил хусусияти жиҳатидан X–XIV асрларда ёзилган ёзма обидаларга яқин туради, деб келтирган. Тафсир тилида Қорахонийлар даври ёзма ёдномалар тили анъанаси устун бўлиб, ўғуз, қипчоқ қабила тилларининг таъсири ҳам мавжуд. Бу даврга оид ёзма ёдгорликлар анъанаси асосида ўғуз, қипчоқ қабила тиллари таъсир этган ёзма обидалар Хоразм ва Сирдарё бўйларида юзага келган[18]. И.Халил томонидан қўлёзма факсимилеси қайта нашр қилинган[19].

«Ўрта Осиё тафсири»да форсча ибора ва жумлаларни қўллаш ҳолати унинг форсча асосга эга эканидандир. Шу каби ҳолат Мир Муҳаммад Фозил Тошкандий томонидан «Тафсир-и Чархий»ни форс тилидан туркийга ўгириш жараёнида ҳам қўлланган. Жумладан, тафсир қўлёзмасининг 93^а-варағи 8–15-сатрларида форсча матн ўрин олган[20].

«Ўрта Осиё тафсири»дан намуналар

Иккинчиси қадимий туркий таржима Туркиядаги «Турк ва ислом манбалари музейи»да №73 рақам остида сақланмоқда. Қўлёзма ўлчами 36x27, ҳар бир саҳифада 9 сатр матн ёзилган бўлиб, 451 варақни ташкил этади. Қуръоннинг арабча матни қалин сулс хати билан ёзилган, таржимаси эса оятларнинг остига, қаторлар орасига сўзма-сўз қизил сиёҳ билан битилган. «Фотиҳа» сураси ёзилган саҳифалар зарҳалланган. Таржима санаси асарда қайд этилмаган. Охириги варақда бу нусхани 734/1333 йилда кўчирган ва зарҳаллаган котиб сифатида шерозлик Ҳожи Давлатшоҳ ўғли Муҳаммад кўрсатилган[21]. Албатта, таржима бу санадан олдин амалга оширилган. А.Инон мазкур таржима «Ўрта Осиё тафсири»га жуда яқин ва ўзаро ҳар икки нусха боғлиқ деб кўрсатган[22].

«Қуръоннинг Хоразм туркийси таржимаси» номи билан аталган учинчи қадимий нусха Туркиянинг «Cулаймония кутубхонаси»да №2 рақам билан қайд этилган бўлиб, аввалги таржимадан 33 йил кейин, яъни 764/1363 йилда кўчирилган. Муаллифи ва котиби номаълум, 587 варақдан иборат. Асарнинг ҳар саҳифасида 9 сатр асл матн, 9 сатр туркий таржимаси жойлашган бўлиб, жами 18 сатрни ўз ичига олади. Қўлёзманинг илк 1^б–2^а-варақларида ҳошия ичида «Фотиҳа» ва «Бақара» сурасининг илк уч ояти таржимаси ўрин олган. Кейинги суралар бошида араб тилида сура номи, маккий ёки маданий гуруҳга мансублиги, суранинг оят, сўз ва ҳарфлар сони, сонлардаги ихтилофлар келтирилиб, ундан кейин бир ҳадис ёзилган. Баъзан мазкур арабча матн рўпарасида, саҳифа четида сура фазилатига доир маълумотлар форсчада берилган. «Ўрта Осиё тафсири»да учрагани каби бу нусхада ҳам 196^аб-варақларда арабча матн ёзилса-да, таржимаси учрамайди. Айнан шу саҳифадаги «،айн», «кāф», «ǖāд» ва «ǘāд» ҳарфларининг ичи қизил сиёҳда бўяб чиқилган. Бу нусха тил хусусияти жиҳатидан юқоридаги икки нусхага нисбатан кейинги даврга оид ҳамда имло хусусиятларига кўра XI асрда яратилган таржима деб баҳоланган[23]. Қўлёзма факсимилеси нашр қилинган[24].

«Қуръоннинг Хоразм туркийси таржимаси»дан намуналар

Кейинги қадимий нусха «Тошкент нусхаси» бўлиб, туркий-форсча сатр-ораси таржимадан иборат. «Собрание восточных рукописей АН УзССР (СВР)» каталогида қайд этилишича, қўлёзма ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар фондида №2008 инвертар рақам остида сақланмоқда[25]. 274 варақдан иборат қўлёзмада 5 сатр матн ўрин олган. Арабча матн қалин сулс хатида, форсча ва туркий таржима майда хатда ёзилган. Қўлёзма 2-сура билан бошланса-да, лекин унинг матни тўлиқ эмас. Қўлёзмада 3–4-суралар тўлиқ, 5-сурада 1–117-оятлар, 6-сурада эса 71–136 оятлар таржимаси келтирилган.

Тўртинчи қадимий нусха Англиянинг Манчестер кутубхонасида № Arabic 25–38 рақам остида сақланадиган 14 жилдда 1145 варақдан иборат форсча-туркий таржима[26]. Ҳар саҳифа 3 сатр матндан иборат. Таржима тўлиқ эмас. Қўлёзма поралар ҳисобига қараб бўлинганига кўра, 30 жилдда бўлиши тахмин қилинади. Арабча матн сулус хатида, форсча ва туркийдаги таржима матн жуда майда насх хати билан ёзилган. Таржима юқоридаги бошқа таржималарда учрамаган услубга эга бўлиб, суралар бошида учрайдиган ҳуруфи муқаттаъа, яъни узуқ ҳарфларнинг форсча ва туркий таржимаси берилган. Масалан, الم бу сура ҳаққи (бе-ҳаққи ин суре) 44^б2 [29:1], حم тузун илк иди ҳаққи (бе-ҳаққи ҳукм-у Муҳаммад) 89^а2 [45:1]; тақдир қилинди бор-у йўқ (тақдир карде шавад он че буд-у нист) 74^б/2 [44:1]; менинг ҳукмимда (бе-хукм-у мулки-ман) 1^а1 [46:1] ва бошқалар.

А.Арберрининг маълумот беришича, Дублиннинг «Честер Битти» («Chester Beatty») кутубхонаси 54–55-рақам остида икки варақдан иборат форсий-туркий таржима сақланади[27]. 3 сатр матндан иборат таржимада асосий матн йирик сулсда, таржима қисми кичик насхда ёзилган. 54-рақамдаги варақ 4-сура 176-оят ва 5-сура 1-ояти таржимасидан иборат. 55-рақамдаги варақда 27-сура 73–75-оятлар таржимаси мавжуд. Мазкур икки варақдан иборат таржима «Манчестер нусхаси»нинг йўқолган қисми экани ўз исботини топган[28]. Қўлёзма ҳақида Ж.Экманн матн транскрипцияси ва инглизча таржимасидан иборат мақола эълон қилган[29].

З.В.Тўғон биз юқорида тилга олган энг қадимий бу нусхалар «Табарий тафсири» асосида яратилган форсча сатр-ораси таржимага мувофиқ ва унга таянади деган фикрни илгари суриб, уларнинг бир манбадан кўчирилган деб кўрсатади. Бу қадимий нусхалар тили Қорахонийлар даврида истеъмолда бўлган туркий тилда, «Ўрта Осиё тафсири»нинг сатр-ора таржима қисми ҳам шу давр туркийсида, тафсир ва ҳикоялар қисми тилида қипчоқ, ўғуз унсурлари ҳамда Чиғатой тили белгилари бор, деб кўрсатилади[30].

Туркиянинг «Коня Мавлоно музейи» кутубхонасида 6624/91-рақамли чиғатойча Қуръон тафсири ва таржимаси сақланади. Истунбулдаги «Тўпқопи саройи III Аҳмад бўлими» 16-рақам остида яна бир нусха сақланмоқда. «Коня Мавлоно музейи»да сақланаётган нусха ҳ.951 / м.1544 рабиъул аввал ойида кўчирилган. «Тўпқопи саройи»да сақланаётган нусха ҳ.950 / 1543-1544 санада кўчирилган. Таржима ҳақидаги илк маълумотларни А.Иноннинг «Шайбоний ўзбеклар даврига оид чиғатойча бир Қуръон тафсири» мақоласида учратиш мумкин. Қўлёзма 951/1544 йилда кўчирилган бўлиб, котиби қайд этилмаган. Кутубхона катологида қўлёзма номи «Туркий-уйғурча ва чиғатойча тафсир» деб қайд этилган[31]. Таржима 1304 варақдан иборат. Ҳар саҳифада 29 сатр матн жойлашган. Оятлар устига қизил сиёҳ билан чизилган. Юқоридаги таржималардан фарқли равишда, бу қўлёзмада сўзма-сўз таржима ёнида кенг шарҳ ва ҳикоялар ўрин олган. Қўлёзманинг уч ўринда шайх Убайдуллоҳ номи тилга олиниб, у Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор (1404-1490)дир. Демак, тафсир 1490 санадан сўнг таълиф этилган бўлиб, Шайбоний хонларидан Кучкинчихон (1510–1529) ёки Убайдуллахон (1532–1539) даврларида яратилган[32].

«Тўпқопи саройи»да сақланаётган Қуръон тафсиридан намуналар

Қуръоннинг қадимий туркий таржималаридан 3 таси Эроннинг «Остон-и қудс-и ризавий» кутубхонасида («آستان قدس رضوی») сақланади. XII аср охири XIII аср бошларида кўчирилган 2229-рақамли қўлёзма 149 варақдан иборат форсча-туркий сатр-ораси таржимадир. Таржима тўлиқ бўлмай, Қуръоннинг 4 жузини ўз ичига олади. Ҳар сатрда 2–3 тадан сўз берилиб, саҳифалари 3 сатрдан иборат. Таржима қуйидагича бошланади: الجزء الرابع لن تنالوا البر ҳаргиз наёбит билмағайсиз, حتی تنفقوا то ҳазине кўнит харж килингизчаға тегру [3:92]. Сўнги қисми қуйидагича якун топган: الله Худой Тангри کان буд эрди غفوراً омарзикор ёрлиқған رحیما ҳамише бахшойинде раҳмат қилған [4:23].

Мазкур кутубхонада инв. № 293 рақам билан қайд тилган таржима «Сод» сурасидан Қуръоннинг охиригача бўлиб, сўзма-сўз таржима ва тафсир усулида ёзилган. Қуръоннинг арабий матни муҳаққақ, тафсир ва таржима хати насхда ёзилган. 356 варақни ташкил этган қўлёзманинг таржима қисми 7 сатр, тафсир қисми 13 сатрдан иборат. Котиб Саййид ал-хуттот номи билан машҳур Муҳаммад Оборий қўлёзмани 737/1336 санада кўчирган. 1007-рақам остида сақланадиган қўлёзма сатр-ораси сўзма-сўз тўлиқ таржима бўлиб, 343 варақдан иборат. Ҳар бир саҳифа 22 сатрдан иборат [33].

Кейинги даврлардан эса араб ёки форс тилида ёзилган тафсирлар ҳам туркийга ўгирила бошланган. Жумладан, араб тилидан Абул-л-Лайс ас-Самарқандий (ваф. 983 й.) тафсири Аҳмад Дои (ваф. 1421 й.) томонидан «Таржима-и тафсир-и Аби-л-Лайс ас-Самарқандий» ёки «Дурар-и Латиф», Мусо Изникий (ваф.1434 й) томонидан «Таржима-и тафсир-и Аби-л-Лайс» ёки «Анфус ал-жавāҳир» номи остида таржима қилинган.

Абул-л-Лайс ас-Самарқандий тафсири таржимасидан намуналар

(Аҳмад Дои таржимаси)

Форс тилидан Яъқуб Чархийнинг (ваф.1447 й.) «Тафсир-и Чархий» номли тафсири 993/1585 санада Ҳамадоний Ҳожи томонидан, XVII–XVIII асрларда Мир Муҳаммад Фозил Тошкандий томонидан таржима қилинган. Таржимон Ҳамадоний Ҳожи ҳижрий 993 (мил. 1585) йил (яъни Чархий вафотидан тахминан бир юз қирқ йилдан кейин) «Тафсир-и Чархий»ни таржима қилганини қайд этади^[34].

Муҳаммад Зариф ал-Кошғарий (1872 –1959) таълиф этган Қуръони Каримнинг 30 поралик тафсири. «Амма» пораси тафсири муқаддимасида ёзилишича, Қуръони Каримнинг ушбу тафсири «Зариф тахаллусли мавлоно Ҳожиқори Муҳаммад Зариф ал-Кошғарий таснифотларида... У мелоднинг 1872 йилда Тошкентда туғилган ўзбеклардан. Бухорода таълим олган. Ўқишни тамомлагач, Қашқарга ҳижрат қилган. Ўша ерда у Қуръони Каримни ўзбек тилига тафсир қилишни бошлаган ва уни тўла тафсир қилиб бўлган^[35].

Муҳаммад Зариф ал-Кошғарий тафсиридан намуналар (тошбосма)

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, туркий халқлар томонидан Ислом дини қабул қилинган даврлар оша ушбу диннинг муқаддас китоби Қуръони Каримнинг тафсир ва таржималари амалга оширилган. Юқоридаги маълумотлардан туркий тафсирнавислик анъанаси анча узоқ тарихга эга экани аён бўлади. Ўзбек халқининг ноёб маънавий мероси бўлган Қуръони Каримнинг юқорида келтирилган таржима ва тафсирларини тадқиқ қилиш, уларни илмий муомалага киритиш, кенг жамоатчиликка тақдим этиш муҳим вазифалардан саналади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. A Mingana. Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library Manchester. – Manchester: Manchester University Press, 1934.

2. Abdükadir Inan. Kuran-i Kerîm’in türkçe tercemeleri üzerinde bir inceleme. – Ankara: Türk tarih kurumu basimevi, 1961.

3. Arberry A. J. The Koran illuminated: A handlist of the Korans in the Chester Beatty library. – Dublin: Hodges, Figgis & Co Ltd., 1967.

4. Aysu Ata. Türkçe ilk Kur’ân tercümesi (Rylands nüshası) Karahanlı Türkçesi: giriş-metin-notlar-dizin. – Ankara: Türk dil kurumu, 2004.

5. Gülden Sağol. An Inter -Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: introduction, text, glossary and facsimile. Part III, Fascimile of The MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa, No: 2, section one: 1b–300b. Sources of Oriental Languages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII. Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.

6. Gülden Sağol. An inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: introduction, text, glossary and facsimile. Part III, Facsimile of the MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa No 2, section two: 301a–587b. Sources of Oriental Languages and Literatures 46, Turkish Sources XXXIX. Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.

7. Halil İbrahim Usta. Orta Asya Kur'an Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım). –Ankara, 2011.

8. Hamza Zülfikar. Çağatayca Bir Kuran Tefsiri. Türkoloji Dergisi, VIII. 1974.

9. İnan, Abdülkadir. Şeybanlı Özbekler çağına ait bir Çağatayca Kuran tefsiri // Makaleler ve İncelemeler. Cilt II. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.

10. J. Eckmann. Two Fragments of a Koran Manuscript with interlinear Persian and Turkish translations // Central Asian journal. XIII. 1969–70.

11. J.Eckmann. Middle Turkic glosses of the rylands interlinear Koran translation. –Budapest: Akademiai Kiado, 1976.

12. Mehmed Fuad Köprülü. Türk Edebiyatı Tarihi. –İstanbul: Otuken, 1980.

13. Muhammed Hamidullah, Macit Yaşaroğlu. Kuran-i Kerîm tarihi ve türkçe tefsirler bibliyoğrafyasi / Fran. çeviren Mehmet Sait Mutlu. –Istanbul: Yağmur Yayinevi, 1965.

14. Muhammed Hamidullah. Kur'an-ı Kerim'in türkçe yazma tercümeleri / Fran. çeviren: Salih Tuğ // Türkiyat mecmuası, XIV, 1964.

15. Storey Ch.A. Persian literature: a bio-bibliographical survey. – London: Luzac & Co., 1927.

16. Storey Ch.A. Persian literature: a bio-bibliographical survey. – London: Luzac & Co., 1927.

17. Togan Z.V. Londra ve Tahran'daki islâmî yazmalardan bazılarına dair // İslâm tetkikleri enst. derg. – İstanbul: Edebiyat fakültesi matbaası, 1959-60.

18. Абу Бакр Муаммад ас-Сарахсий. Мабсут / Нашрга тайёрловчи Халил Муҳйиддин. – Байрут: Дор ал-фикр, 2000.

19. Бартольд В. Сочинения / Предисл. О.Акимушкина. – М.: Наука, 1973. Т.VIII. – С.10.

20. Боровков А. К. Ценный источник для истории узбекского языка // Известия АН СССР. 1949. Т. VIII. Вып. I. – С.67.

21. Боровков А. Лексика среднеазиатского тефсира XII – XIIIвв. – М.: Восточная литература, 1963.

22. Боровков А. Лексика среднеазиатского тефсира XII – XIIIвв. – М.: Восточная литература, 1963. – С.4.

23. М.А.Фикрат. Фиҳрист-и нусах-и хаттий Қуръонҳой-и мутаржим китобхона-йи марказий Остон-и қудс-и ризавий. –Машҳад: Остон-и қудс, 1323.

24. Муҳаммад Зариф ал-Қошғарий. Тафсири Амма Йатасаалун. – Қатар: Али ибн Али матбааси, 1987. Тақдим.

25. Пурджавади Н. Коранические изящества на собраниях Сайф ад-дина Бахарзи / Пер. с фарси А.Хисматуллина // Суфизм в Центральной Азии (зарубежные исследования). – СПб., 2001.

26. СВР АН УзССР. Под ред. и при участии А. А. Семенова. – Тошкент: Фан, 1964. Т.VII. – С.45 – 46.

27. Таржума-и тафсир-и Табарий муқаддимаси / Ҳабиб Йағмоий таҳрири остида. – Теҳрон, 1339.

28. Туркий тафсир. Факсимил нашр / Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва кириш қисми муаллифи Қ.Маҳмудов. – Тошкент, 2000.

29. Туркий-форсий Қуръон таржимаси. ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар фонди. Инв. №2008.

30. Ҳамадоний Ҳожи. Таржима-и тафсир-и Чархий. ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар фонди. Инв. №7180.

31. Чиғатойча Қуръон тафсири. Туркиянинг Тўпқопи саройи фонди. Инв. №16;